Pančićeva omorika je najčuvenija drvenasta biljka Srbije. Opisao je 1876. godine srpski botaničar Josif Pančić. Ali, pronalazak i opisivanje nove vrste četinara pronađene na lokalitetu Zaovine na planini Tari za nauku nisu protekli ni brzo niti jednostavno! Naime, Pančić je još 1855. godine, tokom prvog putovanja u zapadnu Srbiju, od meštana čuo da na tom prostoru raste redak četinar, kojeg je lokalno stanovništvo nazivalo „omorika“,a bio je slično smrči ili jeli.
Nova „fela“ četinara Na osnovu tih saznanja naš botaničar je desetak godina kasnije, uz pomoć tadašnjeg Ministarstva prosvete i crkvenih dela, kao i učenika
iz zapadne Srbije, organizovao potragu za ovom zagonetnom vrstom četinara. Dobijao je veliki broj uzoraka, da bi napokon u jednoj pošiljci ugledao njemu nepoznatu crnogoričnu biljku. Da bi potvrdio svoju pretpostavku da se radi o novoj „feli“, morao je da lično na staništu vidi ovo drvo. Tako je na lokalitetu Zaovine pronašao novu vrstu četinara za nauku. Svoje otkriće objavio je u austrijskom časopisu na nemačkom jeziku 1876. godine, a vrsti dao ime-Pinus
omorika Pančić. Na osnovu njenih karakteristika, novotkrivenu vrstu četinara češki naučnik Emanuel von Purkyn već 1877. godine uvrstio je u rod Picea (smrče) i preimenovao u Picea omorika (Pančić) Purk. Omorika raste na centralnom Balkanu, odnosno najvećim delom u srednjem toku reke Drine u istočnoj Bosni i zapadnoj Srbiji. U Bosni i Hercegovini je prisutna na 14 potvrđenih lokaliteta u okviru tri regiona: Foča, Vlasenica i region Sarajevo-Romanija, od kojih su 11
prirodni rezervati. U zapadnoj Srbiji omorika je zabeležena na 17 lokacija, a u okviru 10 strogih prirodnih rezervata na području Nacionalnog parka „Tara“, a jedanaestu zaštićenu lokaciju predstavlja rezervat u klisuri reke Mileševke na padinama Jadovnika u jugozapadnoj Srbiji.
Na strmim liticama
Omorika naseljava strme (okomite) litice, pretežno na severno eksponiranim stranama,na visini 800-1500m. Stanište omorike prirodnog rezervata „Crveni potok“ na Tari, gde omorika raste zajedno sa smrčom, jelom, bukvom i crnom jovom je dosta netipično. Brojnost populacije na tom lokalitetu prepolovila se za samo
jednu godinu, a uzroke treba tražiti u odsustvu prirodnog obnavljanja, jer je procenat klijavosti semena jako nizak. Pored toga, smrtnost mladih jedinki je izuzetno visoka zbog nedostatka svetlosti na ovom staništu, a usled prisustva konkurentnijih drvenastih vrsta: smrče, jela, bukve, crne jove.
Omorika se smatra endemičnom i tercijarno reliktnom vrstom Balkanskog poluostrva. Endemična je jer je prisutna samo u centralnom delu Balkanskog poluostrva (istočna Bosna i zapadna Srbija), a reliktna jer su se neki preci današnje omorike (npr. Picea omoricoides – praomorika) pojavili još tokom tercijara (pre oko 28-23 mil. godina).
Ipak, nasuprot dugogodišnjem mišljenju, sama vrsta Picea omorika uopšte nije toliko „stara“, jer su rezultati molekularnih analiza pokazali da je omorika najverovatnije nastala tokom perioda tercijara, ali znatno kasnije (pre oko 5-3,6 mil. godina) i da je gotovo identične starosti kao i smrča (Picea abies).
Prema novijim istraživanjima, omorika najverovatnije vodi poreklo od severnoameričke smrče Picea pungens, i u bliskom je srodstvu sa još dve severnoameričke vrste, Picea rubens i Picea mariana. Preci omorike potiču iz epohe oligocena, kada su u srednjoj Evropi bile rasprostranjene smrče koje su u Evropu najverovatnije dospele iz Azije. Ipak, treba naglasiti da pitanje porekla omorike još uvek nije definitivno razrešeno!
Prirodnjačkog muzeja u Beogradu
Relikti
U bukvalnom prevodu sa latinskog „relictus“ znači „napušten“, ali se u biološkom smislu ovaj izraz tumači kao „ostatak“(geografski i/ili
ilogenetski). Neka vrsta smatra se geografskim „reliktom“ ako je nekada imala šire rasprostranjenje, a danas je svedena na geografski
ograničenu (često vrlo malu) teritoriju; To su tzv. „endemorelikti“.
Endemiti
Endemit u prevodu sa antičkog grčkog znači „u narodu“, što podrazumeva da je neka vrsta prisutna na teritoriji koju naseljava određeni narod. Ipak, ova definicija nije ispravna jer se neke vrste ne mogu vezivati za narode. U biologiji, „endemit“ je vrsta/grupa (takson) koja je vezana za definisani geografski entitet, kao npr. ostrvski endemiti, kontinentalni endemiti, visokoplaninski endemiti, jezerski ili rečni endemiti … U tom smislu, balkanski endemit podrazumevao bi vrstu koja je rasprostranjena isključivo na teritoriji Balkanskog poluostrva.
Zaštićena
Omorika je zakonom strogo zaštićena biljna vrsta na teritoriji Republike Srbije i uvrštena je u Evropsku Crvenu listu flore. Njen opstanak ugrožavaju kompeticija sa drugim drvenastim vrstama, slabo prirodno obnavljanje, šumski požari i ilegalna seča stabala.
Autor: dr Gordana Tomović
Vanredni profesor Biološkog fakulteta u Beogradu
Vidi još: Kako obnoviti tlo posle požara
