Balkansku endemičnu vrstu pod naučnim imenom Linaria rubioides sa planine Šargan u zapadnoj Srbiji zajednički su opisali prijatelji i prirodnjaci, italijanski botaničar Roberto Vizijani ( Roberto de Visiani) i srpski botaničar Josif Pančić 1864. godine Nekako u isto vreme, tokom 1885. godine, drugi poznati srpski botaničar i lekar, dr Sava Petrović nezavisno je opisao drugu vrstu iz okoline Niša u istočnoj Srbiji pod latinskim imenom Linaria nissana Petrović. Obe biljke iz porodice zevalica dugo vremena nisu bile priznate u naučnoj javnosti kao validne vrste i smatrane su sinonimima za neke druge, znatno poznatije i šire rasprostranjene biljke.
Ipak, početkom dvadesetog veka, dr Marjan Niketić, muzejski savetnik iz Prirodnjačkog muzeja u Beogradu i dr Gordan Tomović, vanredni profesor sa Biološkog fakulteta u Beogradu uradili su detaljna uporedna istraživanja biljaka i ustanovili da biljke iz zapadne i istočne Srbije pripadaju istoj vrsti Linaria rubioides Vis. & Pančić, pri čemu zapadne populacije pripadaju tipskoj podvrsti subsp. rubioides, dok biljke iz okoline Niša pripadaju posebnoj podvrsti subsp. nissana (Petrović) Niketić & Tomović.
Na osnovu dodatnog istraživanja sprovedenog na širem području Balkanskog poluostrva, ustanovljeno je da je subsp. rubioides rasprostranjena na području severozapadne, zapadne i jugozapadne Srbije, kao i u istočnoj Bosni, dok subsp. nissana raste na potezu od Niša do Pirota u istočnoj Srbiji, kao i delovima zapadne Bugarske, oko Sofije. Osim razlike u rasprostranjenju, ove dve podvrste se razlikuju i po svojim morfološkim osobinama, a pre svega po boji cvetova. Tipična subsp. rubioides ima bledožute cvetove, nižeg je rasta i ima sivozelene listove i stabljiku, dok subsp. nissana ima jasnožute (sumporno-žute) cvetove, znatno je veća i robusnija biljka, sa jasnozeleno obojenim listovima i stabljikom. Razlika između ove dve podvrste ogleda se i u njihovoj ekologiji, odnosno preferenciji prema tipu geološke podloge na kojoj rastu: subsp. rubioides najčešće raste na ultramafitskoj (serpentinitskoj) geološkoj podlozi (veoma retko se može javiti i na karbonatnoj), dok se subsp. nissana javlja isključivo na krečnjacima.
Linaria rubioides je razgranata ili slabo granata višegodišnja biljka sa uspravnom 25-80 cm visokom i golom stabljikom. U osnovi stabljike javlja se veći broj olistalih sterilnih izdanaka. Listovi na izdancima i u donjem delu stabljike su raspoređeni po 3-4 u pršljenovima, izduženi, a na stabljici su linearno lancetasti i zašiljeni, sivozelene ili jasnozelene boje. Stabljika je u gornjem delu bez listova. Cvetovi su sakupljeni u početku u zbijene, isprekidane klasolike cvasti, kasnije u rastresite, dugačke grozdove, koji se nalaze na vrhovima stabljika. Krunica cveta bledožuta ili jasnožuta (sumporno-žuta), dlakava, manje-više kruta, dok je ostruga prava ili malo savijena, zašiljena i iste dužine kao krunica. Biljka cveta i plodonosi od aprila do jula meseca, a plodovi su okruglaste ili duguljaste čaure u kojima se nalazi veći broj trostranih i rapavih semena smeđe boje.
Linaria rubioides pripada Linaria genistifolia kompleksu, koji uključuje još nekoliko biljnih vrsta sa Balkanskog poluostrva i Male Azije. Linaria rubioides se smatra reliktnom biljkom naše flore.
Vrsta naseljava sipare, osuline i kamenjare na ultramafitskoj i karbonatnoj geološkoj podlozi. U klisurama i kanjonima raste na manjoj nadmorskoj visini (700-800 m), a na planinama i do 1400 metara.
Linaria rubioides nije zakonom zaštićena biljna vrsta na teritoriji Republike Srbije, ali su njena prirodna staništa potencijalno zaštićena i nalaze se u okviru Parkova prirode „Stara planina“, „Sićevačka klisura“, „Mokra Gora“ i „Zlatibor“, specijalnog rezervata prirode „Jerma“, kao i Nacionalnog parka „Tara“. Glavni faktori koji bi mogli da ugroze ovu endemičnu vrstu centralnog dela Balkanskog poluostrva su izgradnja ili proširenje lokalnih puteva koji prolaze kroz klisure i kanjone, kao i branje.
Autor: dr Gordana Tomović.
Vanredni profesor Biološkog fakulteta u Beogradu
Vidi još: Boja očiju otkriva sklonosti
bašta biljke breza bubrezi crkva cvet dijabetes energija fitoterapeut hrana istorija jetra karcinom knez lazar kopriva koren kosa kozmetika koža krv lek lečenje manastir med more muzika nemanjići otrov pluća rak reuma sloveni srbija srce srednjovekovna srbija travar tvrđava ulje vino voda voće zdravlje zglobovi čaj želudac
