Orhideja, veoma retka i ugrožena vrsta koju je narod nazvao gospina papučica ( Cypripedium calceolus L. ) – ukazala nam je čast: raste kod nas i to samo na Suvoj planini. Na ovoj planini koja i nije tako suva kako joj naziv kazuje, naša retka orhideja raste brojkom u dvestotinak primeraka. Od oko dvesta biljaka ove vrste, kako su izbrojali biolozi, samo četvrtina cveta i plodonosi.
Otkriće gospine papučice u Srbiji vezano je za mađarskog botaničara Karolja Šoa (orig. Károly Rezső Soó von Bere), koji je prvi pronašao ovu veoma retku orhideju na padinama Suve planine u istočnoj Srbiji 1929. godine. Značaj ovog otkrića je bio veliki, jer je lokalitet na Suvoj planini predstavljao najisturenije nalazište u južnom delu areala ove biljke, ali i izuzetno udaljen u odnosu na njene najbliža poznata nalazišta u Bugarskoj i Crnoj Gori. Dugo vremena ova jako atraktivna orhideja nije bila pronalažena na Suvoj polanini, da bi je tek 1986. godine, ponovo „otkrio“ dr Marjan Niketić, muzejski savetnik Prirodnjačkog muzeja u Beogradu. U literaturi postoje podaci o prisustvu gospine papučice i u okolini Majdanpeka u severoistočnoj Srbiji, ali ovi nalazi nisu potvrđeni terenskim istraživanjima.
Gospina papučica je borealno reliktna vrsta, čije je prirodno rasprostranjenje vezano za umereni i borealni pojas Evroazijskog kontinenta, pri čemu je centar rasprostranjenja u Rusiji. Na Balkanskom poluostrvu prisutna je (osim u Srbiji), još u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Bugarskoj, a u literaturi se pogrešno navodilo da raste i u Albaniji i Grčkoj. Sam rod Cypripedium pripada podfamiliji Diandrae koja obuhvata oko 40-50 biljnih vrsta koje su uglavnom rasprostranjene u umerenim i borealnim regionima severne hemisfere (Severna Amerika i Evroazija), a samo jedna vrsta je prisutna u tropskim delovima Centralne i Južne Amerike. Sama vrsta Cypripedium calceolus pripada posebnoj biljnoj sekciji Oxypetala, a najbliži srodnici su joj Cypripedium guttatum Sw. i Cypripedium macranthos Sw. koje se javljaju takođe u borealnim predelima Evroazije.
Prirodno stanište gospine papučice u Srbiji na Suvoj planini zahvata izuzetno malu površinu od nekoliko hektara i nalazi se na nadmorskoj visini od 1350 do 1650 m, na zaklonjenim, strmim, vlažnim i senovitim mestima u podnožju vertikalnih stena (litica). Vrsta tu živi na mestu obraslom mahovinom, kao i uz bokore trave milave. U najvećem delu svog areala ova orhideja naseljava četinarske, a ređe i mešovite listopadno-četinarske šume, javlja se i na progalama šuma, kao i na siparima i na humusnom, kiselom skeletogenom zemljištu. Sreće se na svim geološkim podlogama, ali je na Suvoj planini prisutna isključivo na krečnjacima i na organomineralnoj crnici.
Upravo zbog činjenice da je Cypripedium calceolus u Srbiji pronađena samo na jednom lokalitetu, ova vrsta je u publikaciji „Crvena knjiga flore Srbije 1. Iščezli i krajnje ugroženi taksoni“ (urednik Vladimir Stevanović, 1999) uključena u grupu krajnje ugroženih biljaka (CR – critically endangered) na teritorije Srbije. Na Suvoj planini, ova veoma dekorativna orhideja naseljava površinu od svega nekoliko hektara, javlja se fragmentarno na desetak mesta sa po 1 do 35 olistalih jedinki. Brojnost populacije je procenjena na maksimalno 200 primeraka, od kojih samo jedna četvrtina cveta i plodonosi.
Cypripedium calceolus je zakonom strogo zaštićena biljna vrsta na teritoriji Republike Srbije, a njeno jedino prirodno stanište je takođe zaštićeno i nalazi se u okviru Specijalnog rezervata prirode „Suva planina“. Glavni faktor koji bi mogao ugroziti opstanak gospine papučice na njenom jedinom aktuelnom prirodnom staništu u Srbiji je branje zbog izuzetno dekorativnih cvetova. Pored toga, zarastanje staništa može dovesti do promene u sastavu i brojnosti drugih biljnih vrsta, pri čemu bi vrste koje su mnogo konkurentnije mogle da „potisnu“ ovu veoma retku biljku sa njenog jedinog staništa u Srbiji. Gospina papučica je, kao i sve evropske orhideje, uključena u liste biljaka zaštićenih Vašingtonskom (CITES) konvencijom o međunarodnoj trgovini vrstama divlje flore i faune.
Gospina papučica je višegodišnje zeljasta biljka, sa horizontalnim rizomom (podzemnim puzećim stablom). Stabljika ove biljke je visoka 15-50 cm, na poprečnom preseku je okruglasta, prekrivena kratkim dlačicama, u osnovu je prepokrivena prileglim, smeđim, ljuskastim listovima. Listovi na stabljici su sedeći, dugi (7)10-17 cm, a široki 3,5-7(10) cm, široko eliptični i osnovom obavijaju stabljiku u vidu rukavca. Listovi su na licu svetlozeleni, na naličju plavozeleni, a po celoj površini su uzdužno naborani. Cvetovi su veoma krupni, pojedinačni ili se javlja po 3-4 cveta; cvetovi su zigomorfni i hermafroditni. Spoljašnji i unutrašnji listići perigona su uspravljeni, purpurnomrki, retko zelenkasti. Usna cveta je u obliku papučice (otud i narodni naziv za ovu orhideju), duga je 3-4 cm, vrećasto naduvena, konkavna, bledožuta sa purpurnim pegama i na naličju sa mrežastom nervaturom Biljka cveta tokom juna i jula meseca. Plod je čahura sa velikim brojem sitnih semena. Biljka se razmnožava semenima i vegetativno izdancima iz rizoma. Seme klija veoma sporo, a za razvitak klijanaca je uspostavljanje mikorize (simbiontskog odnosa biljke i gljive). Gospina papučica ima veoma neobično svojstvo vezano za reprodukciju, a to je da je biljka u u prve tri godine u fazi podzemnog (mikotrofnog) izdanka, prvi zeleni list niče tek u četvrtoj godini, prvi cvetovi se javljaju tek 8-17 godina od početka klijanja! Gospina papučica je izuzetno popularna baštenska biljka, jer je orhideja sa najkrupnijim cvetovima u našoj i evropskoj flori. U zemljama zapadne Evrope rizom se koristio u ishrani, kao i u farmaceutske svrhe. Ova vrsta se uspešno gaji u botaničkim baštama na svežim humusnim zemljištima u Evropi, pa se čak ponegde povremeno širi i na okolna staništa (najčešće šume).
Autor: Dr Gordana Tomović
Vanredni profesor na Biološkom fakultetu u Beogradu
bašta biljke breza bubrezi crkva cvet dijabetes energija fitoterapeut hrana istorija jetra karcinom knez lazar kopriva koren kosa kozmetika koža krv lek lečenje manastir med more muzika nemanjići otrov pluća rak reuma sloveni srbija srce srednjovekovna srbija travar tvrđava ulje vino voda voće zdravlje zglobovi čaj želudac
