Orhideja, veoma retka i ugrožena vrsta koju je narod nazvao gospina papučica ( Cypripedium calceolus L. ) – ukazala nam je čast: raste kod nas i to samo na Suvoj planini. Na ovoj planini koja i nije tako suva kako joj naziv kazuje, naša retka orhideja raste brojkom u dvestotinak primeraka. Od oko dvesta biljaka ove vrste, kako su izbrojali biolozi, samo četvrtina cveta i plodonosi.
Otkriće gospine papučice u Srbiji vezano je za mađarskog botaničara Karolja Šoa (orig. Károly Rezső Soó von Bere), koji je prvi pronašao ovu veoma retku orhideju na padinama Suve planine u istočnoj Srbiji 1929. godine. Značaj ovog otkrića je bio veliki, jer je lokalitet na Suvoj planini predstavljao najisturenije nalazište u južnom delu areala ove biljke, ali i izuzetno udaljen u odnosu na njene najbliža poznata nalazišta u Bugarskoj i Crnoj Gori. Dugo vremena ova jako atraktivna orhideja nije bila pronalažena na Suvoj polanini, da bi je tek 1986. godine, ponovo „otkrio“ dr Marjan Niketić, muzejski savetnik Prirodnjačkog muzeja u Beogradu. U literaturi postoje podaci o prisustvu gospine papučice i u okolini Majdanpeka u severoistočnoj Srbiji, ali ovi nalazi nisu potvrđeni terenskim istraživanjima.
Gospina papučica je borealno reliktna vrsta, čije je prirodno rasprostranjenje vezano za umereni i borealni pojas Evroazijskog kontinenta, pri čemu je centar rasprostranjenja u Rusiji. Na Balkanskom poluostrvu prisutna je (osim u Srbiji), još u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Bugarskoj, a u literaturi se pogrešno navodilo da raste i u Albaniji i Grčkoj. Sam rod Cypripedium pripada podfamiliji Diandrae koja obuhvata oko 40-50 biljnih vrsta koje su uglavnom rasprostranjene u umerenim i borealnim regionima severne hemisfere (Severna Amerika i Evroazija), a samo jedna vrsta je prisutna u tropskim delovima Centralne i Južne Amerike. Sama vrsta Cypripedium calceolus pripada posebnoj biljnoj sekciji Oxypetala, a najbliži srodnici su joj Cypripedium guttatum Sw. i Cypripedium macranthos Sw. koje se javljaju takođe u borealnim predelima Evroazije.
Prirodno stanište gospine papučice u Srbiji na Suvoj planini zahvata izuzetno malu površinu od nekoliko hektara i nalazi se na nadmorskoj visini od 1350 do 1650 m, na zaklonjenim, strmim, vlažnim i senovitim mestima u podnožju vertikalnih stena (litica). Vrsta tu živi na mestu obraslom mahovinom, kao i uz bokore trave milave. U najvećem delu svog areala ova orhideja naseljava četinarske, a ređe i mešovite listopadno-četinarske šume, javlja se i na progalama šuma, kao i na siparima i na humusnom, kiselom skeletogenom zemljištu. Sreće se na svim geološkim podlogama, ali je na Suvoj planini prisutna isključivo na krečnjacima i na organomineralnoj crnici.
Upravo zbog činjenice da je Cypripedium calceolus u Srbiji pronađena samo na jednom lokalitetu, ova vrsta je u publikaciji „Crvena knjiga flore Srbije 1. Iščezli i krajnje ugroženi taksoni“ (urednik Vladimir Stevanović, 1999) uključena u grupu krajnje ugroženih biljaka (CR – critically endangered) na teritorije Srbije. Na Suvoj planini, ova veoma dekorativna orhideja naseljava površinu od svega nekoliko hektara, javlja se fragmentarno na desetak mesta sa po 1 do 35 olistalih jedinki. Brojnost populacije je procenjena na maksimalno 200 primeraka, od kojih samo jedna četvrtina cveta i plodonosi.
Cypripedium calceolus je zakonom strogo zaštićena biljna vrsta na teritoriji Republike Srbije, a njeno jedino prirodno stanište je takođe zaštićeno i nalazi se u okviru Specijalnog rezervata prirode „Suva planina“. Glavni faktor koji bi mogao ugroziti opstanak gospine papučice na njenom jedinom aktuelnom prirodnom staništu u Srbiji je branje zbog izuzetno dekorativnih cvetova. Pored toga, zarastanje staništa može dovesti do promene u sastavu i brojnosti drugih biljnih vrsta, pri čemu bi vrste koje su mnogo konkurentnije mogle da „potisnu“ ovu veoma retku biljku sa njenog jedinog staništa u Srbiji. Gospina papučica je, kao i sve evropske orhideje, uključena u liste biljaka zaštićenih Vašingtonskom (CITES) konvencijom o međunarodnoj trgovini vrstama divlje flore i faune.
Gospina papučica je višegodišnje zeljasta biljka, sa horizontalnim rizomom (podzemnim puzećim stablom). Stabljika ove biljke je visoka 15-50 cm, na poprečnom preseku je okruglasta, prekrivena kratkim dlačicama, u osnovu je prepokrivena prileglim, smeđim, ljuskastim listovima. Listovi na stabljici su sedeći, dugi (7)10-17 cm, a široki 3,5-7(10) cm, široko eliptični i osnovom obavijaju stabljiku u vidu rukavca. Listovi su na licu svetlozeleni, na naličju plavozeleni, a po celoj površini su uzdužno naborani. Cvetovi su veoma krupni, pojedinačni ili se javlja po 3-4 cveta; cvetovi su zigomorfni i hermafroditni. Spoljašnji i unutrašnji listići perigona su uspravljeni, purpurnomrki, retko zelenkasti. Usna cveta je u obliku papučice (otud i narodni naziv za ovu orhideju), duga je 3-4 cm, vrećasto naduvena, konkavna, bledožuta sa purpurnim pegama i na naličju sa mrežastom nervaturom Biljka cveta tokom juna i jula meseca. Plod je čahura sa velikim brojem sitnih semena. Biljka se razmnožava semenima i vegetativno izdancima iz rizoma. Seme klija veoma sporo, a za razvitak klijanaca je uspostavljanje mikorize (simbiontskog odnosa biljke i gljive). Gospina papučica ima veoma neobično svojstvo vezano za reprodukciju, a to je da je biljka u u prve tri godine u fazi podzemnog (mikotrofnog) izdanka, prvi zeleni list niče tek u četvrtoj godini, prvi cvetovi se javljaju tek 8-17 godina od početka klijanja! Gospina papučica je izuzetno popularna baštenska biljka, jer je orhideja sa najkrupnijim cvetovima u našoj i evropskoj flori. U zemljama zapadne Evrope rizom se koristio u ishrani, kao i u farmaceutske svrhe. Ova vrsta se uspešno gaji u botaničkim baštama na svežim humusnim zemljištima u Evropi, pa se čak ponegde povremeno širi i na okolna staništa (najčešće šume).
Autor: Dr Gordana Tomović
Vanredni profesor na Biološkom fakultetu u Beogradu
autorka bašta biljke breza bubrezi crkva cvet dijabetes dijana dimitrovska energija fitoterapeut hrana istorija jetra karcinom knez lazar knjiga kosa kozmetika koža krv lek lečenje manastir med nebojša đorđević i dijana dimitrovska nemanjići otrov pluća rak reuma sloveni srbija srce srednjovekovna srbija sve srpske vladarke svi srpski vladari travar tvrđava vino voda zdravlje zglobovi čaj želudac
