Balkansku endemičnu vrstu pod narodnim nazivima „čistac kralja Milana“ ili „Milanov čistac“ otkrio je čuveni srpski botaničar i lekar kralja Milana Obrenovića, dr Sava Petrović 1885. godine u okolini Vranja u južnoj Srbiji. Svoj nalaz o novoj vrsti za nauku objavio je u francuskom časopisu „Scrinia Florae selectae“ 1887. godine, a vrsti je dao naučni naziv u čast kralja Milana Obrenovića – Stachys milanii.
Čistac kralja Milana je endemična biljka centralnih i istočnih delova Balkanskog poluostrva, koja je svojim rasprostranjenjem u Srbiji vezana za područje Niša (selo Mramor, lokalitet Mali Lalinac). U literaturi je poznata i za okolinu Aleksinca i Vranja (klasičan lokalitet sa kojeg je vrsta opisana tzv. locus classicus), ali novijim terenskim istraživanjima ovi literaturni navodi nisu potvrđeni. Postoje podaci da je vrsta rasla i u okolini Knjaževca, ali se danas smatra da je sa ovog lokaliteta iščezla. Osim u Srbiji, vrsta Stachys milanii je rasprostranjena i u Bugarskoj (okolina Sofije, Znepoljski region, Trakijska nizija i obalni delovi Crnog mora), kao i u Republici Severnoj Makedoniji (zaslanjena staništa u okolini Gradskog i na Ovče polju i Kočanskom polju).
Stachys milanii je razgranata ili slabo granata jednogodišnja biljka sa uspravnom 15‒20 cm visokom stabljikom, gusto pokrivenom žlezdastim i dugim dlakama. Listovi na stabljici su jajastog ili eliptičnog oblika, dugi 2‒3 cm, široki 1‒1,5 cm, sa lisnom drškom dugačkom do 2,5 cm. Obodi listova su tupo testerasto nazubljeni i gusto pokriveni žlezdastim dlakama. Priperci listova su lancetasti i završavaju se dugačkom bodljicom. Na vrhu stabljike razvija se prividni rastresiti klas koji je izgrađen od 4‒6 cvetova, koji su složeni u prividne pršljenove. Čašica cveta je duga 7‒9 mm, zvonastog je oblika i pokrivena je sa dugačkim žlezdastim dlakama. Krunica cveta je žute boje, krunična cev je duga do 8 mm; gornja usna krunice je manje-više uspravna i cela, dok je donja usna trorežnjevita sa okruglastim bočnim režnjevima. Biljka cveta krajem juna i tokom jula meseca, a oprašuje se insektima (pčelama); plodonosi tokom avgusta i septembra, a zrela semena raznose mravi.
Stachys milanii pripada podrodu Stachys i sekciji Olisia, koji uključuje još nekoliko biljnih vrsta iz istočnog Mediterana, južne Afrike i Južne Amerike (planinski masiv Anda). Najbliži srodnik Milanovog čistaca je Stachys spinulosa Sm. koja je rasprostranjena u južnim i istočnim delovima Balkana i u Maloj Aziji.
Ova poluhalofitna submediteranska biljka iz porodice usnatica (fam. Lamiaceae) naseljava blago zaslanjena zemljišta (ritske crnice), u blizini poplavnih dolinskih livada ili tršćaka. Vrlo često se može naći u neposrednoj blizini okopavina u korovskim zajednicama, po obodu žitnih polja i na napuštenim oranicama, gde kao pionirska jednogodišnja biljka obrasta ogoljeno i rastresito zemljište. Javlja se pretežno u dolinama reka, na malim nadmorskim visinama od 100 do 800 m.
Upravo zbog činjenice da je stanište na Lalinačkoj slatini jedno od poslednjih lokaliteta Stachys milanii u Srbiji, kao i zbog male i fluktuirajuće brojnosti populacije i male površine koju ona zahvata, ova vrsta je uvrštena u „Crvenu knjigu flore Srbije 1“ u kategoriji krajnje ugroženih taksona (CR – critically endangered) i zakonom je strogo zaštićena kao prirodna retkost u Republici Srbiji, a njena prirodna staništa u okolini Niša su takođe zaštićena i nalaze se u okviru Spomenika prirode „Lalinačka slatina“. Glavni faktori koji ugrožavaju opstanak čistaca kralja Milana na njegovim prirodnim staništima u Srbiji su melioracija i komasacija zemljišta, kao i plantažno gajenje žita i suncokreta, uz intenzivnu primenu herbicida i insekticida. To je dovelo do velikog smanjenja brojnosti populacije, iako treba imati u vidu da ova jednogodišnja vrsta ima osobinu fluktuacije brojnosti populacija iz godine u godinu. Pored toga, u neposrednoj blizini Lalinačke slatine nalazi se i komunalna deponija, koja može ugroziti opstanak ove krajnje ugrožene biljke na jednom od poslednjih lokaliteta u Srbiji.
Milanov čistac je interesantan i sa farmakološke tačke gledišta, jer je u nadzemnim delovima ove vrste pronađeno prisustvo različitih bioaktivnih supstanci (monoterpena, borneola i terpinen-4-ola), a u semenima nekoliko tipova masnih kiselina.
Autor: dr Gordana Tomović
Vanredni profesor Biološkog fakulteta u Beogradu
bašta biljke breza bubrezi crkva cvet dijabetes energija fitoterapeut hrana istorija jetra karcinom knez lazar kopriva koren kosa kozmetika koža krv lek lečenje manastir med more muzika nemanjići otrov pluća rak reuma sloveni srbija srce srednjovekovna srbija travar tvrđava ulje vino voda voće zdravlje zglobovi čaj želudac
Vidi još: Pančićeva omorika, ugrižena vrsta
bašta biljke breza bubrezi crkva cvet dijabetes energija fitoterapeut hrana istorija jetra karcinom knez lazar kopriva koren kosa kozmetika koža krv lek lečenje manastir med more muzika nemanjići otrov pluća rak reuma sloveni srbija srce srednjovekovna srbija travar tvrđava ulje vino voda voće zdravlje zglobovi čaj želudac
